جستارهایی در حکمت متعالیه

محور وحدت‌بخش همۀ مکتوباتی که در این کتاب گرد آمده‌اند؛ حکمت متعالیه و به‌عبارت دیگر فلسفۀ ملاصدرا است. حکمت متعالیه ملاصدرا از چنان جامعیتی برخوردار است که افزون بر موضوعات مختلف فلسفی و کلامی دیدگاه‌های متعدد فیلسوفان مشائی و اشراقی نیز در آثار او مطرح و بحث و بررسی شده‌اند. به جز یکی دو مقاله که بحث آنها دربارۀ فلسفۀ ملاصدرا است[۱]. یعنی موضوع‌ بحث آنها خود فلسفۀ ملاصدرا است بقیۀ مقالات دربارۀ مسائلی است که در فلسفۀ ملاصدرا مطرح بوده‌اند.

همۀ مقالات مطرح شده در این کتاب که عمدتاً در دهۀ هفتاد و هشتاد نگاشته شده‌اند، پیشتر درمجلات نامۀ حکمت، اندیشۀ حوزه، متین، فصلنامۀ پژوهشی دانشگاه امام صادق۷، خردنامۀ صدرا، مصباح و آئینۀ معرفت منتشر شده بود. البته همۀ آنها برای چاپ مجدد در این کتاب مجدداً بازبینی و ویرایش شده‌اند و به تناسب هدف و ساختار این کتاب تغییراتی در آنها به‌عمل آمده است.

تقسیم مقالات و ساماندهی آنها در پنج فصل و نگارش مقدمه برای هر فصل البته خاص این کتاب است و نکات یاد شده در آنها از تأملات جدید نگارنده است.

دغدغۀ چاپ مجدد آنها را در قالب کتاب و ساماندهی‌شان را حول محور واحد، دانشجویان در ذهن من ایجاد کردند چرا که آنان در هر نیمسال تحصیلی از روی لطف و محبت و البته گاهی تکلیف به سراغ این مقالات می‌رفتند و احیاناً در ضمن کنفرانس کلاسی به نقد و بررسی آنها می‌پرداختند. آنان در بسیاری از اوقات برای به‌دست آوردن مجلات مختلف از آرشیو کتابخانه‌ها و احیاناً یافتن مقالات از طریق سایت‌های رایانه‌ای دچار مشکل می‌شدند، این بود که به عنوان یک معلم فلسفه وظیفۀ خود دانستم که مشکل آنان را حل کنم و به درخواست برخی از دوستان و همکاران هم پاسخ مثبت دهم.

1. برای مثال در مقالۀ ماهیت فلسفی ملاصدرا و وجه تمایز آن از مکتب‌های فلسفی دیگر به‌ این سوال پاسخ داده‌ام که آیا ملاصدرا مکتب فلسفی متفاوتی از مکتب‌های پیشین آورده است یا نه؟

در پاسخ به این سوال چهار نظریه را که در بین متفکران ما مطرح بوده است نقل و نقد کرده‌ام و از جمع نقاط قوّت آنها با کنار گذاشتن نقط ضعفشان، تئوری پنجمی را ساخته و پرداخته‌ام که مورد توجه برخی نظریه دوستان و دانشجویان قرار گرفته است. در مقالۀ “‌گسترۀ فلسفه‌ورزی و ملاک‌های تعدد فلسفه” هم با نگاه بیرونی به بررسی فلسفه پرداخته‌ام و به‌طور کلی در غالب مقالات عرضه شده در این کتاب، نگاه بیرونی بر مباحث حاکم است و سوالاتی از این قبیل‌:

یک- متد فلسفه‌نگاری ملاصدرا چیست؟

دو- چرا ملاصدرا در باب برخی از مسائل مثل مسئلۀ علم، بیش از یک نظریه مطرح کرده و از آن دفاع کرده است؟

سه- چه تفاوتی میان ملاصدرای معلم فلسفه و ملاصدرای فیلسوف وجود دارد؟

چهار- متد ملاصدرا در مقام گردآوری و داوری چه تفاوت‌هایی دارند؟

و نظایر این سوال‌ها در مطاوی بحث‌ها طرح و به آنها اجمالاً پاسخ داده شده است. به اعتقاد بنده این نوع نگاه در نوشته‌های اساتید فلسفۀ ما با فقر زیادی مواجه است. از این رو نکات یاد شده می‌تواند از نوآوری‌های این نوشته محسوب شود، تا چه قبول افتد و چه در نظر آید…