سیمای تفکر در آینه قرآن

سیمای تفکر در آینه قرآن: اشتقاق اصغر شناخته شده است و مراد از آن، اشتقاق متداول در میان صرفیّون است که مى‏گویند فلان کلمه از کلمه دیگر مشتق است.ما در اینجا به اختصار اولا،ً به این مسأله مى‏پردازیم که «اشتقاق کبیر» چیست و چقدر در بین لغویون مطرح است و ثانیاً، کلماتى را که با «تفکّر» در اشتقاق کبیر هم خانواده هستند مى‏آوریم و نزدیکى معنایى آن‌ها را با هم بررسى مى‏کنیم.

سیمای تفکر در آینه قرآن

اشتقاق کبیر آن است که دو کلمه در حروف با هم متحد باشند ولى در ترتیب موافق نباشند مانند: «فرک» از «فکر».

خلیل بن احمد فراهیدى (د ۱۷۵ ق)، اولین لغت‏نویس و مبتکر تألیف واژه‏نامه‏هاى عربى، اشتقاق کبیر را مى‏شناخته است. وى در کتاب العین خود، واژه‏هاى «کفر»، «کرف»، «فرک» و «فکر» را در یک‌جا آورده است زیرا همه آن‌ها با در نظر گرفتن اشتقاق کبیر، هم‌خانواده هستند و مدخل یا سر‌عنوان را واژه «کفر» قرار داده است زیرا حرف «کاف» در ترتیب حروف از حلق به لب از حرف «ف» جلوتر است. خلیل معتقد بوده است کلماتى که حروف اصلى آن‌ها مشترک است‌ـ‌‌اگر چه در ترتیب با هم تفاوت داشته باشند‌ـ‌‌در معنا یا مصدرى که از آن مشتق شده‏اند، مشترکند.

حروف

از نظر او حروف در هر کلمه‏اى از کلمات‌ـ‌‌بنابر اختلاف ترتیب و ترکیبشان‌ـ‌‌بر اصل معنوى واحدى هستند. بنابراین در دیدگاه خلیل اگر ما بخواهیم معناى ماده «ف ک ر» را دقیق بدانیم باید معانى ماده‏هاى «ف ر ک»، «ک ف ر» و «ک ر ف» را هم به درستى بدانیم و از مقایسه معناى این واژه‏ها به اصل معنایى واحدى دست پیدا کنیم. البته خلیل بن احمد خود این کار را در کتابش انجام نداده است و فقط این واژه‏ها را ذیل هم آورده است.

خلیل

علاوه بر خلیل، ابن فارس (د ۳۹۵ ق)، صاحب معجم گرانقدر مقاییس اللغه نیز به اشتقاق کبیر اعتقاد داشته است.

پس از خلیل، تنها کسى که واژه «فَرَک» را ذیل ماده «ف ک ر» مى‏آورد، راغب اصفهانى (د ۴۲۵ ق) است. او همچنین کارى را که خلیل انجام نداده بود انجام داد و حرف نگفته او را بیان کرد و ارتباط بین دو ماده «ف ر ک» و «ف ک ر» را ذکر کرد. کتاب‌هاى خلیل و ابن فارس از اهم مصادر راغب در تدوین مفردات بوده است.

ماده‏هاى

اگر در معانى ماده‏هاى «ف ر ک» و «ف ک ر» دقت کنیم مى‏بینیم که معناى لغوى ماده «ف ر ک» بسیار به معناى قرآنى ماده «ف ک ر» نزدیک است.

اصل ماده «ف ر ک» به معنى جدا کردن یا جدا شدن دو چیز از هم است. مثلاً وقتى پوست گردو را جدا مى‏کنیم به این عمل «فَرْک» گفته مى‏شود یا وقتى بین زن و شرهرى اختلاف و جدایى مى‏افتد به این حالت هم «فَرْک» گفته مى‏شود. همچنین وقتى استخوان بازو از ترقوه بیرون مى‏آید و از آن جدا مى‏شود به این حالت هم «فَرْک» مى‏گویند.

مربوط

اگر در آیات مربوط به بحث تفکّر در قرآن‌کریم تدبّر کنیم مى‏بینیم که شخص متفکر کسى است که فقط پوسته ظاهر اشیا را نمى‏بیند، باطن را هم مى‏نگرد همان‌طور که «فارک»، پوست گردو را مى‏کند و به زیر پوست که حقیقت و اصل آن است مى‏رسد؛ چنانکه راغب اصفهانى این ارتباط را ذکر مى‏کند و مى‏گوید «فَرْک» براى چیزهاى مادى به‌کار مى‏رود و «فِکْر» براى معانى. «فِکْر» یعنى کندن پوسته و غشاى امور و رسیدن به حقیقت آن‌ها.