مدینه عادله

مدینه عادله مقدمه‌ای بر نظریه عدالت اقتصادی در قرآن کریم: جایگاه عدالت در حیات جمعی همتراز معنویت در زندگی فردی است که اگر نباشد، حیات از معنا تهی می‌شود و به سطح لذتی حیوانی نزول خواهد کرد. فقدان معنویت، تاریکی درون است و فقدان عدالت، ظلمت بیرون. اگر عدالت غایت نباشد، کدام چشم‌انداز دلربا و کدام انگیزه والا برای عمل اجتماعی و تشکیلاتی وجود دارد؟ اگر عدالت نباشد ما خانه سیاست و اقتصاد را برای میزبانی از کدام میهمان محتشم و محترم آذین ببندیم؟ اساسا اگر از ابتدا وعده ظلم و تبعیض داده شود، کدامین جامعه برپا خواهد شد؟ برخورداری من یا شما از قدرت و رفاه در جامعه تهی از عدل چه لذتی دارد؟ همسایگی با استعدادهای کوفته، بغضهای فروخورده، شکمهای گرسنه و حنجره‌های از حق‌گویی بریده چه لذتی برای انسان باقی می‌گذارد؟

مدینه عادله

به تعبیر فخر دادگران علی علیه‌السلام: اگر شیرینی برپاکردن یک حق یا انهدام یک ظلم نباشد، قدرت از یک کفش پاره کم‌ارزش‌تر است و حکومت چهارپایی که باید افسارش را بر گردنش نهاد تا دنیاطلبان از آن سواری گیرند (خطبه ۳۳ نهج‌البلاغه).مدینه عادله همان مدینه فاضله نیست. پاره‌ای از نقشه مدینه فاضله است اما پاره‌ای بس مهم. فضیلت در نظر اندیشمندان عصر سنت یعنی هر آنچه انسان برای نیل به سعادت لازم داشت، یعنی آرمانشهر عقل و اخلاق. مدینه عادله گرچه مستلزم سطحی از فضایل عقلانی و اخلاقی اهل جامعه است و یکی از کارکردهای آن نیز تزاید عقل و اخلاق خواهد بود اما مترادف مدینه فاضله نیست.

عادلانه‌ای

می‌توان جامعه عادلانه‌ای را تصور کرد که اهل آن و مناسبات آنها در کمال حکمت و اخلاق نبوده و بنابراین مصداق مدینه فاضله نباشد. اما بی‌تردید رفتار دادگرانه نیازمند  شناخت حق و حقوق و پایبندی عملی به حقوق و قواعد است، و این یعنی سطح مقبولی از حکمت و اخلاق. نکته مهم آن است که عدالت مورد جستجوی ما در مدینه عادله نه به معنای عدل الهی است و نه ناظر به ارتباط متعادل انسان با نفس خویش و خداوند (عدل اخلاقی)، بلکه بر محور مناسبات عادلانه انسان با جهان و دیگران می‌گردد (عدالت اجتماعی). اما این مناسبات عادلانه یعنی چه؟ معیار عدالت اجتماعی چیست؟ از میان سراب‌های غربی و شرقی، راه نجات و آب حیات کدام است؟

فروتنانه‌ای

این اثر تلاش فروتنانه‌ای است برای پاسخ به این پرسش سترگ بویژه در حوزه مناسبات اقتصادی (که بضاعف مختصر نگارنده در این حوزه است). سوال ما آن است که نظریات بشرساخته چه معنا و محتوایی برای عدالت اقتصادی ترسیم می‌کنند و قرآن به عنوان اول آبشخور معرفتی مسلمانان، چه تصویر می‌کند؟ چه شاخصهایی برای جامعه عادلانه وجود دارد؟ کدام قانون مجالس یا سیاست دولت‌ها مطابق عدل و کدام خارج از مسیر عدل است؟ برای پاسخ بدین سوال بیش از دو سال تلاش پیگیر و روشمند صورت گرفت که حاصل آن در این اثر آمده است.

زمزم

بی‌تردید آنچه از زمزم کتاب الله برداشته شده تنها به قدر توان و تشنگی نگارنده بوده و با آلودگی ظرف شناخت ما نیز آغشته شده است. بنابراین نتایج این تحقیق  به قرآن نسبت داده نشده و بخش دوم پژوهش «فهم ما از کتاب خدا» نام‌گذاری شده است و تمام کاستی‌های آن را باید ناشی از ظرف کوچک و ناپاک نگارنده دانست. اگر هم توفیقی است جز از صاحب قرآن نباید دید. هرچند گمان می‌رود که در نحوه مراجعه به قرآن در بحث عدل، راهی مبارک گشوده و گامی کوچک برداشته شده باشد لیکن امیدوارم استادان حوزه و دانشگاه نویسنده را از تذکرات و تنبیهات خود محروم نکنند.