معناشناسی نام‌های معاد در قرآن کریم

معناشناسی نام‌های معاد در قرآن کریم:برای دست یافتن به چنان تصور و شناختی آثار متعددی جستجو و مطالعه شد، اما تازه معلوم شد که بحث معاد در آثار و تألیفات معاد‌شناختی و حتی تفسیرها و آثار با عنوان «معاد‌شناسی قرآنی»، فضایی شدیداً کلامی دارد. اما آیا شناخت و تصور کلامی از معاد می‌توانست برای شناخت آثار تربیتی معاد در قرآن کریم راهگشا باشد؟

معناشناسی نام‌های معاد در قرآن کریم

واقعیت این است که جهت‌گیری کلی و تصور عمومی معاد در علم کلام با قرآن کریم متفاوت است، چنان‌که حتی اگر شناختی اجمالی از فضای آیات مرتبط با معاد داشته باشیم، اذعان خواهیم کرد که قرآن کریم مانند علم کلام از اثبات معاد (اثبات اصل معاد و نه حقایقی مانند بعث و نشور)، معاد جسمانی و روحانی، عالم برزخ، شبهات آکل و مأکول و… سخن نگفته است. در قرآن کریم مقایسه‌های پیاپی آخرت با دنیا و هشدارها و تذکرهای مکرر نسبت به وقوع رستاخیز چنان که در سوره‌های کوتاه قرآن بارها و بارها شنیده‌ایم به تنهایی نشان می‌دهند که فضای بحث معاد در قرآن کریم و در علم کلام به کلی متفاوت است.

تفاوت

این تفاوت چنان‌که پیداست، چیز غریبی نیست و بسیاری از مفسران و قرآن‌شناسان آن را دریافته‌اند، اما مسأله این است که غلبه آموزش‌های کلامی در ذهن و زبان مفسران و قرآن‌شناسان آن قدر قوی است که ایشان بحث معاد در قرآن کریم را در همان چارچوب‌های کلامی مطرح کرده‌اند و آیات مرتبط با معاد را بر اساس پیش‌فرض‌های کلامی خود تفسیر کرده‌اند.روشن است که چنین تصویرها و تفسیرهایی از موضوع معاد در قرآن نمی‌توانست مبنای کار ما قرار گیرد. تصویرهای ذهنی به مثابه نقشه‌های راه عمل می‌کنند و ما که به دنبال آثار و نتایج عملی و رفتاری شناخت و باور به معاد بودیم نمی‌توانستیم تصویری از معاد را مبنای مطالعه قرار دهیم که با ویژگی‌ها و جهت‌گیری قرآنی فاصله دارد.

علم

معنای معاد در علم کلام بر اساس جایگاه و نقش آن در میان سایر اصول اعتقادات مشخص می‌شود. ابتدا با مجموعه‌ای از دلایل عقلی ثابت می‌شود که خدایی هست و او یکی است. این خداوند یکتا به اقتضای حکمتش باید برای انسان‌ها راهنمایی بفرستد و بدین ترتیب نبوت ثابت می‌شود. مهم‌ترین خبری که پیامبر می‌دهد خبر معاد و بازگشت به سوی خداوند است و بنابر این معاد ثابت می‌شود. پس در نظام علم کلام اسلامی، معاد در جایگاه سوم اصول اعتقادات پس از توحید و نبوت قرار دارد.

اجمالی

شناختی اجمالی با روح کلی قرآن و فضای آیات مرتبط با معاد مشخص می‌کند که تصویر معاد در قرآن کریم این‌گونه نیست. اما نقش و معنای جهان پس از مرگ در قرآن کریم چگونه تبیین می‌شود؟ این سؤالی است که تحقیق حاضر به دنبال پاسخ به آن است. در اینجا خواهیم کوشید جایگاه و نقش معاد در قرآن کریم را در ارتباط با سایر مفاهیم عمده و اساسی قرآن کریم مشخص کنیم و فارغ از چارچوب مسائل و مباحث معادشناسی در علم کلام، تبیینی از چارچوب بحث معاد در قرآن کریم به دست دهیم.

معاد

اما چرا «نام‌های معاد»؟ نام‌های معاد در واقع قالب مطالعه ما را شکل می‌دهد. ما که از چارچوب رایج مباحث معاد صرف نظر کرده‌ایم، ناچار برای مطالعه معاد در قرآن کریم باید قالب و طرحی نو ارائه کنیم. این قالب همان نام‌های معاد در قرآن کریم است. این قالب ابداعی و ابتکاری نیست، هر چند استفاده از آن برا ی مطالعه معاد در قرآن کریم نو و تازه است.